«رفتار شناسی مولانا»
در تاریخ تفکر اسلامی سال ها پس از نزول قرآن بود که رفته رفته اندیشه متفکران و متکلمان مسلمان معطوف به این پرسش شد که آیا هر کاری که خداوند می کند نیکوست یا آنکه خداوند هر کاری را که ذاتا نیکو است انجام می دهد ؟
اشاعره معتقد بودند که اگر مدعی شویم خداوند نمی تواند فعل قبیح مرتکب شود او را عاجز داشته ایم و قدرت وی را محدود نموده ایم .
معتزله معتقد بودند که ارتکاب فعل قبیح مثل ظلم ، خلف وعده ، امر به فحشا و ترک اصلح و قادر نبودن بر خلق شریک ، با عدل خداوندی منافات دارد و قادر نبودن خداوند بر انجامشان همچون قادر نبودن او بر خلق شریک است .
این اشاعره بودند که جهت حفظ مالکیت و سلطنت مطلقه خداوند ، دست او را در هر کاری گشوده داشتند ، و در مقابل ، معتزله برای آنکه عدالت باری را خدشه دار نکنند . سلطنت و مالکیت وی را محدود کردند.
اشاعره مالکیت و سلطنت مطلقه خداوند را محمل خوبی برای پیراستن ساحت باری از غبار ظلم دانستند . عده ای از متکلمان همچون غزالی می گفتند ظلم یعنی تصرف عدوانی در ملک غیر و چون در جهان ، غیر از خداوند مالکی وجود ندارد ، و همه چیز و همه جا ملک اوست ، پروردگار با مملوکات خود هر چه کند عین عدل است و ظلم نیست . وقتی کسی خانه خود را می سوزاند ، چه کسی می تواند بگوید جایز نیست ؟ آیا ستمگری است ؟ مطابق این استدلال که یفعل فی ملکه لا فی ملک غیره . فعل باری مشمول هیچ ضابطه ای نیست .
مساله به داستان «حسن و قبح» باز می گردد که از مواریث نیکوی یونانی است که در اصل به معنای زیبایی و زشتی بوده است . در اخلاق یونانی نه تنها موجودات عالم زشت و زیبا بود بلکه رفتارهای آدمیان هم زشت یا زیبا قلمداد می شد .
مولوی اشعری
جلال الدین مولوی که خود مذاق اشعری داشت گفت : این که خداوند کافر را و کفر آفریده برای قدرت نهایی اوست . بدین خاطر باید همه جا به قضای الهی رضایت داد. چرا که اگر نقاشی عمدا نقش زشت بکشد . نشان می دهد که بر هر گونه تصویری توانائی دارد .
قوت نقاش باشد آنکه او هم توان زشت کردن هم نکو
زشتی خط ، زشتی نقاش نیست بلکه از وی زشت را بنمودنی است
(مثنوی ، دفتر سوم ، ابیات 3-1372)
تاثیر شگرف و عمیقی که شخصیت و افکار بلند مولانا بر روح و روان عارفان و عاشقان مکتب عرفانی او می گذارد ، غیر قابل انکار است . به چند نمونه از رقتار وی در مقابل معلمش شمس الدین تبریزی اشاره می شود ؛
- مولانا استاد خود را ، رستاخیزی که در وی انقلاب روحی ایجاد کرده ، رحمت بی انتها ، مفتاح زندان ، و درخشان تر از خورشید تصور می کند . کسی که روح می دهد و مظهر علم و عمل است .
ای رستخیز ناگهان وی رحمت بی منتها ای آتش افروخته در بیشه اندیشه ها
امروز خندان آمدی، مفتاح زندان آمدی بر مستمندان آمدی،چون بخشش وفضل خدا
خورشید را حاجب تویی،امید را واجب توئی مطلب تویی طالب تویی، هم مبتدا هم منتها
ای روح بخش بی بدل، وی لذت علم و عمل باقی بهانست و دغل،کین علت آمد آن دوا
(مطلع دیوان شمس)
- مولانا مطلقا از انجام بدی نهی میکند و می گوید ؛ لاجرم بدی به بدی منتهی می شود و هیچ راه فراری نیست ؛
چونکه بد کردی بترس ایمن مباش زانکه تخم است و برویاند خداش
چند گاهی او بپوشاند که تا آید آخر زان پشیمانی تو را
- مولوی علاج مشکلات ظاهری را مشورت می داند ؛
گر در آن آدم بکردی مشورت در پشیمانی نگفتی معذرت
زانکه با عقلی چو عقلی جفت شد مانع بد فعلی و بد گفت شد
- مولوی علاج مشکلات درونی و روحی را مصاحبت با یار خدائی می داند ؛
رو بجو یار خدائی را تو زود چون چنان کردی خدا یار تو بود
یار، چشم توست ای مرو شکار از خس و خاشاک او را دور دار
یار، آینه است جان را در حزن در رخ آینه ای جان دم مزن
- از نظر مولانا حافظ انسان ، دانش است . و پرهیز از جاهل ؛
خواب بیداری است چون با دانش است وای بیداری که با نادان نشست
- مولانا اعتقاد دارد قرآن خواندن بدون فهم ، انسان را گمراه می کند .
در نبی فرمود کاین قرآن ز دل هادی بعضی و بعضی را مضل
- مولانا فهم قران و دین را به فهم ظاهری و با طنی تقسیم می کند و از فهم ظاهری پرهیز می دهد که باعث ایجاد رفتارهای سطحی و سخیف می شد ؛
حرف قرآن را بدان که ظاهری است زیر ظاهر باطن بس قاهری است
- مولانا فهم از قرآن را بواسطه تاویل صحیح ، مناسب می داند و آن تاویل یا تفسیری است که مردم را به زندگی امید وار کند .
حق بود تاویل کان گرمت کند پر امید و جست و با شرمت کند
ورکند سستت حقیقت این بدان هست تبدیل و نه تاویل است آن
- مقام مهر و محبت به خدا و خلق خداوند مهمترین ویژگی قصه های مولانا است . او در بسیاری از قصه های خود ، پیامبر و امام را که واسطه بین بنده و خدا شمرده می شود ، حذف می کند و بنده را مستقیما با خداوند مواجه می سازد و حتی در این رابطه خاص و محترم ، پیامبران را باز خواست می کند . از نظر مولانا آداب و معاشرت فقهی ، نباید مانع رابطه معنوی با خدا شود و دین را سخت گرداند . و لذا موسی را که فرد عامی رامورد مواخذه قرار داده بود ، مورد عتاب حق تعالی قرار می دهد ؛
تو برای وصل کردن آمدی نی برای فصل کردن آمدی
- از دیدگاههای مولانا می توان دو نوع رفتار سیاسی را استنباط کرد؛ با توجه به عمق مطالعات فقهی او و با توجه به روحیه ظلم ستیزی ، در مقابله با فقیهای قشری که در واقع فقیه نبودند بلکه اخباری و محدث بودند و برای دستیابی به قدرت و سلطه بر مردم هر کاری می کردند . و از آن جا که فقه حکومتی اهل سنت خالی از تدبر و تعقل بود عبارت مشهوری از مولانا وجود دارد که فرموده ؛
خلق راتقلید شان بر باد داد ای دو صد لعنت بر این تقلید باد
فردوسی هم با مولانا در خصوص این دسته از فقیهان هم نوایی می کند و رفتار سیاسی یکسانی را بروز می دهد . او می گوید :
زیان کسان از پی سود خویش بجویند و دین اندر آرند پیش
در نقطه مقابل ، می توان برداشت دیگری هم از اندیشه مولانا در خصوص رفتار سیاسی وی داشت . به همان میزانی که مولانا از فقاهت فقیهان عصر خود گله دارد ، در تبعیت از حاکمیت خداوند قهار ، پیامبر (ص) عظیم الشان اسلام و اولیا الهی منقاد و فرتن است .
در جریان نزاع امیرالمومنین علی (ع) با عمر و بن عبدود می گوید ؛
او خدو انداخت بر روی که ماه سجده آرد در پیش در سجده گاه
او خدو انداخت بر روی علی افتخار هر بنی و هر ولی
مولانا البته این احساس را به اصحاب کبار پیامبر من جمله ابوبکر و عمر هم دارد اما عملا در ماجرای پیر جنگی تا حد امکان عمر را تحقیر می کند که این خود دلالت ضمنی بر برتری جایگاه علی (ع)- البته به عنوان صحابه – در نظر او نسبت به دیگر اصحاب دارد .
به هر حال می توان گفت : چنانچه رئیس حکومت شخصی الهی واقعی باشد ، مولانا چنین حاکمیتی را در بست می پذیرد در غیر این صورت هیچ فقیهی توانایی جلب نظر او را ندارد .
- یکی از حالات و رفتار های عجیب مولانا علیرغم اعتقاد به قدرت وافر حق تعالی ، برتری دادن رحمت و بخشش خداوند است . او مانند حکیمی الهی که از اسرار خبر دارد به اطلاع همگان می رساند که لطف و رحمت خدا بر قهر و غلبه او می چربد . البته مولانا قهر الهی را هم با جان و دل می پذیرد و آن رامصداق لطف و رحمت او می شمارد با این وجود سخت امید وار به الطاف الهی است .
مانبودیم و تقاضا مان نبود لطف تو نا گفته ما می شنود
لذت هستی نمودی خلق را عاشق خود کرد بود خلق را
* * *
ترسم و نالم که او باو ر کند و ز کرم آن قهر را کمتر کند
ای جفای تو ز راحت خوبتر و انتقام تو ز جان محبوبتر
از حلاوتها که دارد جور تو و ز لطافت کس نیابد غور تو
نار تو این است ، نورت چون بود ما تمت این است سورت چون بود
عاشقم بر لطف و بر قهرت بجد بوالعجب من عاشق این هر دو ضد
این نه بلبل ،این نهنگ آتشی است جمله ناخوش های عشق او را خوشی است
اختلاف دین ناشی از اختلاف در دیدگاه
مولانا می گوید از آن رو که عقل و ادراک بشری نسبت به حقیقت مطلق، محدود است ، آدمی نمی تواند حقیقت را آن سان که هست بشناسد . بدین سبب اختلاف در تعبیر و تفسیر حقیقت ، امری قهری و گریز ناپذیر است .
از نظر گه گفتشان شد مختلف آن یکی دالش لقب داد این الف
در کف هر کس اگر شمعی بدی اختلاف از گفتشان بیرون شدی
(دفتر سوم 1268-1267)
در ماجرای فیلی که در تاریکخانه قرار داشت ،به سبب دیدگاه های گوناگون ، قضاوتشان نسبت به شکل فیل دچار اختلاف شد ، چنانکه مثلا یکی می گفت : فیل مانند دال کج است ، و دیگری می گفت : نخیر فیل مانند الف راست است . یعنی توصیفشان از یک حیوان از هم فاصله داشت . اگر هر یک از آنان شمعی روشن در دست داشتند اختلاف نظرشان بکلی برطرف می شد .(زمانی ، 1391)
از نظرگاه است ای مغز وجود اختلاف مومن و گبر و یهود
(دفتر سوم 1258)
اختلاف میان مومن با گبر و یهود از دیدگاه کثرت بین آن ها سر چشمه می گیرد .
همچنانکه هر کسی در معرفت می کند موصوف غیبی را صفت
فلسفی از نوع دیگر کرده شرح باحثی مر گفت او را کرده جرح
و آن دگر در هر دو طعنه می زند و آن دگر از رزق جانی می کند
هر یک از ره این نشان ها زان دهند تا گمان آید که ایشان زان ده اند
(دفتر دوم 2926-2923)
همینطور هر یک از آدمیان درباره شناخت موصوف غیبی یعنی حضرت حق توصیفاتی از خود می کند . فیلسوف آن را به گونه ای دیگر شرح می دهد و متکلم دیگری می آید و گفته های آن فیلسوف را مورد نقد قرار می دهد . و شخص سومی می آید و افکار آن دو نفر را مورد نقد قرار می دهد و شخص چهارمی نیز از روی نفاق تلاشی می کند . هر یک از این عالمان ظاهری نشانه هایی به آن جوینده می دهند تا وانمود کنند که اهل آن روستا هستند .(زمانی ، 1391)
اصل انسان
تو نه یی این جسم، تو آن دیده یی وارهی از جسم، گر جان دیده یی
آدمی دید است، باقی گوشت و پوست هرچه چشمش دیده است ، آن چیز اوست
(دفتر ششم 812-811)
ای انسان تو همین جسم مادی نیستی ، بلکه تو دیده معنوی هستی . اگر جان را ببینی از قید جسم رها خواهی شد . یعنی اگر بینش حقیقت پیدا کنی از مقتضیات جسم می رهی . انسان فقط دیده باطنی است، و غیر آن گوشت و پوست است .
(زمانی ،1391)
ای برادر ! تو همان اندیشه ای مابقی تو استخوان و ریشه ای
(دفتر دوم 277)
ای برادر معنوی ، گوهر و حقیقت تو ، همان اندیشه تو است ، و غیر از اندیشه ، تنها استخوان و رگی از تو می ماند که فاقد ارزش است . (زمانی ، 1391)
هین ببین کز تو ، نظر آید به کار باقی ات شحمی و لحمی پود و تار
شحم تو در شمع ها نفزود تاب لحم تو مخمور را نآمد کباب
در گداز این جمله تن را در بصر در نظر رو در نظر رو در نظر
(دفتر ششم 1462-1461)
بهوش باش که از تو فقط همین دیدن بکار می آید . یعنی اصل وجود تو دیدن حقیقت است و الا بقیه وجود تو پیه و گوشت و رگ و پی است . اما ای آدمیزاد ، پی وجود تو موجب افزایش نور شمع ها نمی شود ، و گوشت تو نیز کباب مناسبی برای مستان نیست . یعنی ای انسان تو از نظر جسمانی و ظاهری به درد هیچ چیز نمی خوری. در حالی که بسیاری از حیوانات پوست و گوشت و چربی و دیگر قسمت های جسمشان قابل استفاده است . حال که از نظر جسمانی فروتر از سایر حیواناتی ، پس در عرصه معنا بکوش . بنابراین تمام وجود خود را در راه بصیرت صرف کن و پیوسته در طریق بصیرت حرکت کن ، در بصیرت ، در بصیرت . (زمانی ،1391)
انبیاء و اولیاء : «اکنون بعضی از آدمیان متابعت عقل چندان کردند که کلی ملک گشتند و نور محض گشتند . ایشان انبیاء و اولیاء و از خوف و رجا رهیدند.»(فیه ما فیه ،ص 87)
کلام مولانا در بیان این نوع انسان لحن شورانگیزی پیدا می کند.
وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند آدمی شکل اند و سه امت شدند
یک گره مستغرق مطلق شدست هم چو عیسی با ملک ملحق شدست
نقش آدم لیک معنی جبرئیل رسته از خشم و هوا و قال و قیل
از ریاضت رسته وز زهد و جهاد گوییا از آدمی او خود نزاد
(دفتر چهارم 1508-1505)
و انسان ها به سبب امتحان و ابتلایی که می گذرانند به سه گروه تقسیم می شوند ، گر چه همه آن ها به ظاهر انسان اند و مانند یکدیگر . گروهی به طور کامل مستغرق جهان الهی شده اند و مانند حضرت عیسی (ع) به فرشتگان پیوسته اند . یعنی به تجرد کامل رسیده اند و ذره ای از گرایش های نفسانی در آن ها وجود ندارد . گر چه به صورت انسان اند اما به سیرت جبرئیل اند ، زیرا از غضب و هوس و چون و چرای لفظی گذشته اند . حتی به مرتبه ای رسیده اند که دیگر از قید ریاضت و پارسایی و پیکار با هوای نفس نیز گذشته اند و اصلا گویی از نوع انسان زاده نشده اند . (زمانی ، 1391)
این نفس آدمی محل شبهه و شک است : «هرگز به هیچ وجه نتوان از و شبهه و اشکال را برون مگر که عاشق شود . بعد از آن درو شبهه و اشکال نماند {که حبک الشییء یعمی و یصم }» (فیه ما فیه ، ص109)
استاد فروزانفر این ابیات را در مثنوی ناظر بر این مطلب می دانند (فروزانفر،1387:276) :
پوزیند وسوسه عشق است و بس ورنه کی وسواس را بسته ست کس
(دفتر پنجم 3230)
مولانا در اینجا باطل وساوس ناشی از قیل و قال را چنگ در زدن به عروه الوثقای عشق الهی می داند و بس : فقط عشق حقیقی است که دهان وسوسه را می بندد، و الا تا کنون چه کسی (جز عشق حقیقی) توانسته است دهان وسوسه را ببندد ؟ (زمانی، 1391 )
علم پیامبران علم لدنی
نوح نهصد سال در راه سوی بود هر روزیش تذکیر نوی
لعل او گویا ز یاقوت القلوب نه رساله خوانده نه قوت القلوب
وعظ را نیآموخته هیچ از شروح بلک ینبوع کشوف و شرح روح
زان میی کان می چو نوشیده شود آب نطق از گنگ جوشیده شود
طفل نوزاده شود حبر فصیح حکمت بالغ بخواند چون مسیح
از کهی که یافت زان می خوش لبی صد غزل آموخت داود نبی
(دفتر ششم 2657-2652)
نوح (ع) نهصد سال در راه راست ، هر روز به مردم نصیحت و تذکاری تازه می داد . لبان لعل آسای نوح از جواهر دل ها به نطق آمده بود . یعنی هر چه می گفت از وحی الهی و اشرافات ربانی بود ، در حالی که او مطلقا رساله و کتابی نخوانده بود. نوح (ع) این همه مواعظ و دقایقی که می گفت از هیچ شرحی نیاموخته بود . یعنی معارف نوح از راه مطالعه کتب به دست نیامده بود ، بلکه آن همه معارف از چشمه مکاشفات و انشراح روح سر بر آورده بود . معارف نوح از آن شرابی بود که اگر نوشیده شود ، آب کلام از زبان خاموش بیرون می تراود . یعنی شراب قدسی منشا علوم حقیقی است ، در صورتی که کسی از باده مکاشفه نوشد معدن علوم گردد گر چه ابزار ظاهری نطق و کلام نداشته باشد . حتی اگر کودک نوزاد از شراب مکاشفات ربانی بنوشد دانشمندی زبان آور شود و مانند مسیح حکمت های بالغه بر زبانش جاری گردد. داود پیامبر بواسطه شراب عشق الهی ، خوش آواز شده بود قول و غزل بسیار یاد گرفت . (زمانی، 1391)
امتحان کن فقر را روزی دو تو تا به فقر اندر غنا بینی دوتو
صبر کن با فقر و بگذار این ملال زانک در فقرست عز ذوالجلال
(دفتر اول 2374-2373)
تو یکی دو روز فقر را آزمایش کن ، تا بی نیازی را به طور مضاعف در فقر مشاهده کنی . با فقر صبر کن و این ملالت و دلتنگی را کنار بگذار زیرا که عزت حضرت خداوند صاحب شوکت در فقر به دست می آید . یعنی عزتی که خداوند به بند گانش می بخشد در فقر آن ها ست . (زمانی،1391)
فقر مایه رهایی روح
صوفیی از فقر چون در غم شود عین فقرش دایه و مطعم شود
زانک جنت از مکاره رسته است رحم قسم عاجزی اشکسته است
(دفتر چهارم 1857-1856)
هر گاه یک صوفی بر اثر فقر غمگین شود ، همان فقر مربی و طعام او می شود زیرا بهشت در دل رنج ها و سختی ها پدیدار گردد ، لطف و رحمت الهی نصیب کسی شود که افتاده و شکسته دل باشد . (زمانی ، 1391)
مقایسه عقل جزوی و کلی
عقل جزوی ضلمت زاست و عقل کلی یقین آور .
عقل دفتر ها کند یکسر سیاه عقل عقل آفاق دارد پر ز ماه
از سیاهی و سپیدی فارغست نور ماهش بر دل و جان بازغ است
(دفتر سوم 2532-2531)
خاصیت عقل جزئی این است که دفتر ها و کاغذها را تماما سیاه می کند . اما عقل عقل ، آفاق روح انسانی را از ماه تابان معرفت و یقین و کشف و ذوق ، آکنده و منور می سازد . عقل عقل از سیاهی و سفیدی رها شده . یعنی مقید به مرکب و کاغذ نیست . به عبارتی دیگر نیاز به مطالعه کتب و اکتساب علوم رسمی و محفوظات لفظی ندارد زیرا ماه معرفت و یقین او همواره بر قلب و روح می تابد . (زمانی ،1391)
عقل کل را گفت مازاغ البصر عقل جزوی می کند هر سو نظر
عقل مازاغ است نور خاصگان عقل زاغ استاد گور مردگان
(دفتر چهارم 1310-1309)
حضرت حق درباره عقل کل فرموده است : چشم او به کژی نگرایید ، در حالیکه عقل جزوی (عقل دنیا طلب) از روی هوی و هوس به هر سو نگاه می کند . عقلی که مصداق حقیقی ما زاغ است ، نور معنوی و روحانی بندگان خاص خداوند است که هیچگاه در شهود باطنی حق خطا نمی کند ، اما عقل زاغ ، استاد گور مردگان است . (زمانی ، 1301)
مغز و پوست
آن خطا دیدن ز ضعف عقل اوست عقل کل مغز است و عقل ما چو پوست
(دفتر اول 3743)
کسی که این حقایق را خطا بداند ناشی از ضعف عقلانی اوست ، عقل کل مغز است و عقل جزئی ما پوست و قشر به شمار می رود .(زمانی، 1391)
عقل کلی تدبیر امور باطنی می کند و عقل هاست که بدان تدبیر اسباب سماست
که بدین عقل آوری ارزاق را زان دگر مفرش کنی اطباق را
(دفتر پنجم 3235-3234)
خداوند بجز این عقل تو عقول دیگری خلق کرده است که بدان وسیله امور آسمان تدبیر می شود . با این عقل (عقل معاش) روزی خود را بدست می آوری و با آن عقل (عقل معاد) طبقات آسمان ها را زیر پای خود قرار می دهی .(زمانی،1391)
وسعت قدرت حق
شب همه خلق می خسبند از کفشگر و پادشاه و قاضی و خیاط و غیر هم جمله اندیشه ها ازیشان می پرد و هیچ کس را اندیشه ای نمی ماند چون سپیده صبح همچون نفحه اسرافیل در دمد ، ذرات اجسام ایشان را از نو گرداند ، اندیشه هر یکی چون نامه پران سوی هر کس می آید . هیچ غلط نمی شود . (فیه مافیه ، ص 167)
صد هزاران نیک و بد را آن بهی می کند هر شب ز دل هاشان تهی
روز دل ها را از آن پر می کند آن صدف ها را پر از در می کند
پیشه و فرهنگ تو آید به تو تا در اسباب بگشاید به تو
پیشه زرگر به آهنگر نشد خوی این خوشخوبدان منکر نشد
پیشه ها و خلق ها همچون جهیز سوی خصم آیند روز رستخیز
(دفتر اول 1686-1682)
ذات پر نور حق تعالی با انسان کامل که به اوصاف عالیه متصف است به اذن خدا هر شب ، هزاران نوع فکر خوب و بد و خواطر شیطانی و رحمانی را می زداید و لوح ضمیر آنان را از این نقوش می سترد و دوباره بدان نقوش می آکند . و مجددا حق تعالی به گاه روز دلها را از آن افکار می آکند و صدفهای قلوب را پر از مروارید معارف می سازد . بوسیله آن همه اندیشه هایی که در دوران گذشته پدید آمده ، آدمی می تواند اگر هدایت الهی شامل حال او شد ، جان خود را بشناسد . یعنی علوم و معارفی که از ادوار پیشین ، میراث بشر شده است ، در صورتی به خودشناسی انسان کمک می کند که هدایت و عنایت الهی نصیب او شود والا همه این علوم ، حجاب اکبر گردد .
در هنگام بیداری ، کار و دانش تو به سوی تو باز می گردد تا در علل و اسباب معیشت را ، به روی تو باز کنند . یعنی تو به کمک کار و دانش ، معاش خود را تامین می کنی . به عنوان مثال ، پیشه و صنعت زرگر به آهنگر منتقل نمی شد و نیز اخلاق انسان خوش خلق به آدم بد خلق انتقال نمی یابد . خلاصه کمالات و نواقص هر کس پس از بیداری به خود او باز می گردد نه به دیگری . پیشه ها و صفات هر کس در روز رستاخیز مانند کشتی به سوی صاحب آن باز می گردد . (زمانی،1391)
شناخت از طریق اضداد
شب نبد نور و ندیدی رنگ ها پس به ضد نور پیدا شد ترا
دیدن نورست آنگه دید رنگ وین به ضد نور دانی بی درنگ
رنج و غم را حق پی آن آفرید تا بدین ضد خوش دلی آید پدید
پس نهانی ها بضد پیدا شود چونک حق را نیست ضد پنهان بود
که نظر پر نور بود آنگه برنگ ضد به ضد پیدا بود چون روم و زنگ
پس به ضد نور دانستی تو نور ضد ضد را می نماید در صدور
نور حق را نیست ضدی در وجود تا به ضد او را توان پیدا نمود
(دفتر اول 1134-1128)
چون که شب فرا رسد و نور خورشید پنهان شود ، رنگ ها را نمی توانی ببینی. پس به سبب ضد نور ، حقیقت نور برایت پیدا می شود . ابتدا باید نور را دید و سپس رنگ را . و این بدان جهت است که دیده شدن رنگ بواسطه وجود نور است ، زیرا که رنگ ضد نور است و این مطلب از امور بدیهی است و نیازی به تامل و درنگ ندارد . حضرت حق تعالی از آن رو رنج و اندوه را خلق کرد تا بوسیله این ضد ، شادی و شادمانی به ظهور رسد . پس نتیجه می گیریم که ماهیت ناشناخته اشیاء و موجودات بوسیله ضد آن ها شناخته شود و چون حضرت حق ضد ندارد پس حقیقت ذات او بر همگان پوشیده باشد پس تو نور را با ضد نور می شناسی ، زیرا که اضداد به هنگام صدور و ظهور ماهیت یکدیگر را آشکار می سازند . ولی نور حضرت حق ، ضدی ندارد تا بتوان بوسیله ضدش ، او را پیدا کرد. (زمانی، 1391)
بد ندانی تا ندانی نیک را ضد را ضد توان دید ای فتی
(دفتر چهارم 1345)
تا نیک را نشناسی نمی توانی بد را تشخیص دهی . ای جوان هر ضدی را با ضد خود می توان شناخت .
(زمانی،1391)
لاجرم دنیا مقدم آمدست تا بدانی قدر اقلیم الست
قافیه اندیشی مانع ورود به معانی
سخن و کلام بر سر دیوار بوستان و معارف و روضه حقایق همچون پرچینی از خار است که مانع از رسیدن بدان می شود زیرا هر حقیقتی که به لفظ درآید شان حقیقی خود را آن سان که هست از دست می دهد و تنزل می کند، خصوصا که آن لفظ در قالب شعر گفته آید . درست است که الفاظ شعر باید پیراسته و آراسته و خوش آهنگ باشد ، ولی الفاظ نسبت به معانی جنبه ثانوی دارد و هرگز روا نیست که معانی فدای بازی های لفظی شود . اگر اندیشه و جهش روح را از شعر برداریم چه می ماند ؟ گردویی بی مغز ، سازی ناکوک ، انسانی عاری از مکارم ، کالبدی مزین اما بی جان . بی گمان هیچ شاعری به اندازه مولانا اندیشه و معانی ژرف القا نکرده است و فصاحت و بلاغت حقیقی را به نمایش نگذاشته است .
قافیه اندیشم و دلدار من گویدم مندیش جز دیدار من
خوش نشین ای قافیه اندیش من قافیه دولت توی در پیش من
حرف چه بود تا تو اندیشی از آن حرف چه بود خار دیوار رزان
حرف و صوت و گفت را بر هم زنم تا که بی این هر سه با تو دم زنم
(دفتر اول 1730-1727)
با این که در اندیشه قافیه سازی هستم تا اشعارم را به سامان آرم . ولی چنان در جلوه جمال محبوبم مستغرق شده ام که گویی به من چنین خطاب می کند : قافیه سازی را رها کن و تنها به دیدار جمال من اندیشه کن . ای عاشقی که برای قافیه سازی فکر می کنی ، آسوده خوش بنشین که در نزد من قافیه دولت تویی . یعنی میزان کننده و سامان دهنده دولت و اقبال سالکان تو هستی . سخن چیست که تو درباره آن اندیشه کنی ؟ سخن چیست ؟ سخن در مثال ، مانند بوته های خاردار دیوار باغ است . لفظ و صوت و سخن راکنار می گذارم تا بدون این سه مانع ، با تو هم کلام شوم.(زمانی،1391)
مجاهده با توفیق الهی
بشر هر قدر که بکوشد و بجوشد مادام که سایه توفیقات ربانی بر سرش نباشد کاری از پیش نخواهد برد : " نرود بی مدد لطف تو کاری از پیش " یک ذره عنایت حضرت حق از خروارها جد و جهد بشر موثرتر است .
نیم ذره زان عنایت به بود که ز تدبیر خرد سیصد رصد
ترک مکر خویشتن گیر ای امیر پا بکش پیش عنایت خوش بمیر
این به قدر حیله معدود نیست زین حیل تا تو نمیری سود نیست
(دفتر ششم 3798-3796)
نیم ذره از الطاف و توجهات پادشاه بهتر از سیصد بهره ای است که از تدبیر عقل حاصل شود . ای فرمانروا ، از مکر و تدبیر خود دست بردار و در ضل عنایت الهی قرار گیر و به خوبی بمیر . پیش بردن کارهایت در محدوده تدبیر و ترفندهای محدود عقل جزئی در نمی گنجد، زیرا تا از تدبیرها و ترفند های عقل جزئی ات نمیری و آن ها را بکلی ترک نگویی به رستگاری و نجات نخواهی رسید . (زمانی،1391)
جز عنایت که گشاید چشم را جز محبت که نشاند خشم را
جهد بی توفیق خود کس را مباد در جهان والله اعلم بالسداد
به جز عنایات و الطاف خداوندی چه کسی قادر است چشم باطنی را بگشاید ؟ و جز عشق حق چه چیزی می تواند آتش کیفر را فرو نشاند ؟ الهی که در این جهان کسی گرفتار تلاش بیهوده نشود . خداوند به راستی و درستی داناتر است . (زمانی، 1391)
زهد بی علم محال است :«آخر زهد چیست ؟ از دنیا اعراض کردن و روی به طاعت و آخرت آوردن . آخر می باید که دنیا را بداند و زشتی و بی ثباتی دنیا را بداند و لطف و ثبات و بقای آخرت را بداند و اجتهاد در طاعت که چون طاعت کنم و چه طاعت ؟ این همه علمست پس زهد محال بود پس آن زاهد هم عالم است و هم زاهد .»(فیه ما فیه ،ص 59)
فضیلت علم
جان چه باشد ؟ با خبر از خیر و شر شاد با احسان و گریان از ضرر
چون سر و ماهیت جان مخبر است هر که او آگاه تر با جان تر است
روح را تاثیر آگاهی بود هر که را این بیش اللهی بود
(دفتر ششم 150-148)
جان چیست ؟ جان از خیر و شر آگاه است . از نیکی و احسان شادمان می شود ، و از زیان و ضرر ، اندوهگین . چون راز و هویت جان ، آگاهی است ، پس هر کس که آگاه تر باشد ، جانی عظیم تر و کامل تر دارد . تاثیر روح ، آگاهی است . یعنی قدرت و شوکت روح به معرفت روح بستگی دارد . پس هر کس آگاهی بیشتری داشته باشد خدایی تر است . (زمانی ، 1391)
عقل کلی از عبادت فاقد عقل ارزشمند تر
پس نکو گفت آن رسول خوش جواز ذره ای عقلت به از صوم و نماز
زانک عقلت جوهرست این دو عرض این دو در تکمیل آن شد مفترض
تا جلا باشد مر آن آیینه را که صفا آید ز طاعت سینه را
لیک گر آیینه از بن فاسدست صیقل او را دیر باز آرد به دست
وان گزین آیینه که خوش مغرس است اندکی صیقل گری آن را بس است
(دفتر پنجم 458-454)
آن رسول خوش اخلاق بسیار زیبا فرموده است که برای تو ذره ای عقل بهتر از روزه و نماز است . زیرا عقل تو جوهر است و این دو (نماز و روزه) عرض . و این دو برای کمال بخشیدن به عقل واجب شده است . این عبادات بر انسان واجب شده است تا آینه عقل را روشنی و شفافیت بخشد زیرا انجام عبادات قلب را صفا می دهد . ولی اگر آینه از اصل و اساس خراب باشد ، صیقل دادن آن در مدتی طویل می تواند آن را صاف و پاکیزه سازد . و اما آینه ای که ممتاز و خوش جنس است صیقلی اندک برایش کافی است و با آن اندک شفاف می شود . (زمانی،1391)
قول رسول (ص) قول خداست :«چنانک مصطفی صلی الله علیه و سلم خبر می داد پیش از وجود خود چندین هزار سال از آدمیان و انبیای گذشته و تا آخر قرن عالم چه خواهد شدن و از عرش و کرسی و از خلا و ملا وجود او دینه بود . قطعا این چیزها را وجود دینه حادث وی نمی گوید . حادث از قدیم چون خبر دهد پس معلوم می شود که او نمی گوید حق می گوید :و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی .( نجم/ 3 و 4) » . (فیه ما فیه ،ص51)
چون خدا اندر ناید در عیان نایب الحق اند این پیغمبران
(دفتر اول 673)
چون خداوند هرگز به چشم و مشاهده در نمی آید ، یعنی چون خدا محسوس و ملموس نیست ، انبیا نایب او هستند در میان مردم و حق تعالی به وسیله ایشان علوم و اسرار خود را به مردم می رساند .
(زمانی،1391)
حق سخن خود را از هر زبانی که خواهد روان کند :«حق از صورت و حرف منزه است .» (فیه ما فیه ،ص51)
ندای خدا زبان نیست بی زبانی ندای خدا
مولانا می گوید ندای الهی را همه اقوام با هر زبان و نژادی می شنوند . پس شنیدن ندای الهی در انحصار پیروان هیچ دینی نیست .
آن ندایی کاصل هر بانگ و نواست خود ندا آن است و این باقی صداست
ترک و کرد و پارسی گو و عرب فهم کرده آن ندا بی گوش و لب
خود چه جای ترک و تاجیکست و زنگ فهم کردست آن ندا را چوب و سنگ
هر دمی از وی همی آید الست جوهر و اعراض می گردند هست
گر نمی آید بلی زیشان ولی آمدنشان از عدم باشد بلی
(دفتر اول 2111-2107)
همان ندایی که اصل بانگ و نوایی است ، زیرا در واقع ندا همان است و سایر نداها صدایی بیش نیست . ترک و کرد و عجم و عرب ، بی گوش و لب آن ندا را فهمیدند ، خلاصه ندایی است که همگان آن را می فهمند و مخصوص به زبان و لغت خاصی نیست . یعنی گنج حقیقت در انحصار فرقه و فریقی نیست . نه تنها ترک و تاجیک و زنگ این ندا را درک می کنند ، بلکه چوب و سنگ و همه موجودات نیز این ندا را می شنوند ، زیرا این ندا ، ندای وحدت است . حضرت حق تعالی در هر آنی و به هر شانی با زبان معنوی الست بربکم می گوید و جوهرها و عرض ها و خلاصه همه موجودات ظهور می یابند . اگر چه ظاهرا صدای "بلی" گفتن موجودات به گوش نمی رسد ، ولی بدانید که این موجودات به گوش نمی رسد ، ولی بدانید که این موجودات با سرازیر شد نشان از جهان نیستی به جهان هستی "بلی " می گویند . بنابراین موجودات با زبان حال ، ربوبیت خداوند را اقرار می کنند . (زمانی،1391)مولانا اعتقاد دارد قرآن خواندن بدون فهم ، انسان را گمراه می کند .
در نبی فرمود کاین قرآن ز دل هادی بعضی و بعضی را مضل
- مولانا فهم قران و دین را به فهم ظاهری و با طنی تقسیم می کند و از فهم ظاهری پرهیز می دهد که باعث ایجاد رفتارهای سطحی و سخیف می شد ؛
حرف قرآن را بدان که ظاهری است زیر ظاهر باطن بس قاهری است
- مولانا فهم از قرآن را بواسطه تاویل صحیح ، مناسب می داند و آن تاویل یا تفسیری است که مردم را به زندگی امید وار کند .
حق بود تاویل کان گرمت کند پر امید و جست و با شرمت کند
ورکند سستت حقیقت این بدان هست تبدیل و نه تاویل است آن
- مقام مهر و محبت به خدا و خلق خداوند مهمترین ویژگی قصه های مولانا است . او در بسیاری از قصه های خود ، پیامبر و امام را که واسطه بین بنده و خدا شمرده می شود ، حذف می کند و بنده را مستقیما با خداوند مواجه می سازد و حتی در این رابطه خاص و محترم ، پیامبران را باز خواست می کند . از نظر مولانا آداب و معاشرت فقهی ، نباید مانع رابطه معنوی با خدا شود و دین را سخت گرداند . و لذا موسی را که فرد عامی رامورد مواخذه قرار داده بود ، مورد عتاب حق تعالی قرار می دهد ؛
تو برای وصل کردن آمدی نی برای فصل کردن آمدی
- از دیدگاههای مولانا می توان دو نوع رفتار سیاسی را استنباط کرد؛ با توجه به عمق مطالعات فقهی او و با توجه به روحیه ظلم ستیزی ، در مقابله با فقیهای قشری که در واقع فقیه نبودند بلکه اخباری و محدث بودند و برای دستیابی به قدرت و سلطه بر مردم هر کاری می کردند . و از آن جا که فقه حکومتی اهل سنت خالی از تدبر و تعقل بود عبارت مشهوری از مولانا وجود دارد که فرموده ؛
خلق راتقلید شان بر باد داد ای دو صد لعنت بر این تقلید باد
فردوسی هم با مولانا در خصوص این دسته از فقیهان هم نوایی می کند و رفتار سیاسی یکسانی را بروز می دهد . او می گوید :
زیان کسان از پی سود خویش بجویند و دین اندر آرند پیش
در نقطه مقابل ، می توان برداشت دیگری هم از اندیشه مولانا در خصوص رفتار سیاسی وی داشت . به همان میزانی که مولانا از فقاهت فقیهان عصر خود گله دارد ، در تبعیت از حاکمیت خداوند قهار ، پیامبر (ص) عظیم الشان اسلام و اولیا الهی منقاد و فرتن است .
در جریان نزاع امیرالمومنین علی (ع) با عمر و بن عبدود می گوید ؛
او خدو انداخت بر روی که ماه سجده آرد در پیش در سجده گاه
او خدو انداخت بر روی علی افتخار هر بنی و هر ولی
مولانا البته این احساس را به اصحاب کبار پیامبر من جمله ابوبکر و عمر هم دارد اما عملا در ماجرای پیر جنگی تا حد امکان عمر را تحقیر می کند که این خود دلالت ضمنی بر برتری جایگاه علی (ع)- البته به عنوان صحابه – در نظر او نسبت به دیگر اصحاب دارد .
به هر حال می توان گفت : چنانچه رئیس حکومت شخصی الهی واقعی باشد ، مولانا چنین حاکمیتی را در بست می پذیرد در غیر این صورت هیچ فقیهی توانایی جلب نظر او را ندارد .
- یکی از حالات و رفتار های عجیب مولانا علیرغم اعتقاد به قدرت وافر حق تعالی ، برتری دادن رحمت و بخشش خداوند است . او مانند حکیمی الهی که از اسرار خبر دارد به اطلاع همگان می رساند که لطف و رحمت خدا بر قهر و غلبه او می چربد . البته مولانا قهر الهی را هم با جان و دل می پذیرد و آن رامصداق لطف و رحمت او می شمارد با این وجود سخت امید وار به الطاف الهی است .
مانبودیم و تقاضا مان نبود لطف تو نا گفته ما می شنود
لذت هستی نمودی خلق را عاشق خود کرد بود خلق را
* * *
ترسم و نالم که او باو ر کند و ز کرم آن قهر را کمتر کند
ای جفای تو ز راحت خوبتر و انتقام تو ز جان محبوبتر
از حلاوتها که دارد جور تو و ز لطافت کس نیابد غور تو
نار تو این است ، نورت چون بود ما تمت این است سورت چون بود
عاشقم بر لطف و بر قهرت بجد بوالعجب من عاشق این هر دو ضد
این نه بلبل ،این نهنگ آتشی است جمله ناخوش های عشق او را خوشی است
اختلاف دین ناشی از اختلاف در دیدگاه
مولانا می گوید از آن رو که عقل و ادراک بشری نسبت به حقیقت مطلق، محدود است ، آدمی نمی تواند حقیقت را آن سان که هست بشناسد . بدین سبب اختلاف در تعبیر و تفسیر حقیقت ، امری قهری و گریز ناپذیر است .
از نظر گه گفتشان شد مختلف آن یکی دالش لقب داد این الف
در کف هر کس اگر شمعی بدی اختلاف از گفتشان بیرون شدی
(دفتر سوم 1268-1267)
در ماجرای فیلی که در تاریکخانه قرار داشت ،به سبب دیدگاه های گوناگون ، قضاوتشان نسبت به شکل فیل دچار اختلاف شد ، چنانکه مثلا یکی می گفت : فیل مانند دال کج است ، و دیگری می گفت : نخیر فیل مانند الف راست است . یعنی توصیفشان از یک حیوان از هم فاصله داشت . اگر هر یک از آنان شمعی روشن در دست داشتند اختلاف نظرشان بکلی برطرف می شد .(زمانی ، 1391)
از نظرگاه است ای مغز وجود اختلاف مومن و گبر و یهود
(دفتر سوم 1258)
اختلاف میان مومن با گبر و یهود از دیدگاه کثرت بین آن ها سر چشمه می گیرد .
همچنانکه هر کسی در معرفت می کند موصوف غیبی را صفت
فلسفی از نوع دیگر کرده شرح باحثی مر گفت او را کرده جرح
و آن دگر در هر دو طعنه می زند و آن دگر از رزق جانی می کند
هر یک از ره این نشان ها زان دهند تا گمان آید که ایشان زان ده اند
(دفتر دوم 2926-2923)
همینطور هر یک از آدمیان درباره شناخت موصوف غیبی یعنی حضرت حق توصیفاتی از خود می کند . فیلسوف آن را به گونه ای دیگر شرح می دهد و متکلم دیگری می آید و گفته های آن فیلسوف را مورد نقد قرار می دهد . و شخص سومی می آید و افکار آن دو نفر را مورد نقد قرار می دهد و شخص چهارمی نیز از روی نفاق تلاشی می کند . هر یک از این عالمان ظاهری نشانه هایی به آن جوینده می دهند تا وانمود کنند که اهل آن روستا هستند .(زمانی ، 1391)
اصل انسان
تو نه یی این جسم، تو آن دیده یی وارهی از جسم، گر جان دیده یی
آدمی دید است، باقی گوشت و پوست هرچه چشمش دیده است ، آن چیز اوست
(دفتر ششم 812-811)
ای انسان تو همین جسم مادی نیستی ، بلکه تو دیده معنوی هستی . اگر جان را ببینی از قید جسم رها خواهی شد . یعنی اگر بینش حقیقت پیدا کنی از مقتضیات جسم می رهی . انسان فقط دیده باطنی است، و غیر آن گوشت و پوست است .
(زمانی ،1391)
ای برادر ! تو همان اندیشه ای مابقی تو استخوان و ریشه ای
(دفتر دوم 277)
ای برادر معنوی ، گوهر و حقیقت تو ، همان اندیشه تو است ، و غیر از اندیشه ، تنها استخوان و رگی از تو می ماند که فاقد ارزش است . (زمانی ، 1391)
هین ببین کز تو ، نظر آید به کار باقی ات شحمی و لحمی پود و تار
شحم تو در شمع ها نفزود تاب لحم تو مخمور را نآمد کباب
در گداز این جمله تن را در بصر در نظر رو در نظر رو در نظر
(دفتر ششم 1462-1461)
بهوش باش که از تو فقط همین دیدن بکار می آید . یعنی اصل وجود تو دیدن حقیقت است و الا بقیه وجود تو پیه و گوشت و رگ و پی است . اما ای آدمیزاد ، پی وجود تو موجب افزایش نور شمع ها نمی شود ، و گوشت تو نیز کباب مناسبی برای مستان نیست . یعنی ای انسان تو از نظر جسمانی و ظاهری به درد هیچ چیز نمی خوری. در حالی که بسیاری از حیوانات پوست و گوشت و چربی و دیگر قسمت های جسمشان قابل استفاده است . حال که از نظر جسمانی فروتر از سایر حیواناتی ، پس در عرصه معنا بکوش . بنابراین تمام وجود خود را در راه بصیرت صرف کن و پیوسته در طریق بصیرت حرکت کن ، در بصیرت ، در بصیرت . (زمانی ،1391)
انبیاء و اولیاء : «اکنون بعضی از آدمیان متابعت عقل چندان کردند که کلی ملک گشتند و نور محض گشتند . ایشان انبیاء و اولیاء و از خوف و رجا رهیدند.»(فیه ما فیه ،ص 87)
کلام مولانا در بیان این نوع انسان لحن شورانگیزی پیدا می کند.
وین بشر هم ز امتحان قسمت شدند آدمی شکل اند و سه امت شدند
یک گره مستغرق مطلق شدست هم چو عیسی با ملک ملحق شدست
نقش آدم لیک معنی جبرئیل رسته از خشم و هوا و قال و قیل
از ریاضت رسته وز زهد و جهاد گوییا از آدمی او خود نزاد
(دفتر چهارم 1508-1505)
و انسان ها به سبب امتحان و ابتلایی که می گذرانند به سه گروه تقسیم می شوند ، گر چه همه آن ها به ظاهر انسان اند و مانند یکدیگر . گروهی به طور کامل مستغرق جهان الهی شده اند و مانند حضرت عیسی (ع) به فرشتگان پیوسته اند . یعنی به تجرد کامل رسیده اند و ذره ای از گرایش های نفسانی در آن ها وجود ندارد . گر چه به صورت انسان اند اما به سیرت جبرئیل اند ، زیرا از غضب و هوس و چون و چرای لفظی گذشته اند . حتی به مرتبه ای رسیده اند که دیگر از قید ریاضت و پارسایی و پیکار با هوای نفس نیز گذشته اند و اصلا گویی از نوع انسان زاده نشده اند . (زمانی ، 1391)
این نفس آدمی محل شبهه و شک است : «هرگز به هیچ وجه نتوان از و شبهه و اشکال را برون مگر که عاشق شود . بعد از آن درو شبهه و اشکال نماند {که حبک الشییء یعمی و یصم }» (فیه ما فیه ، ص109)
استاد فروزانفر این ابیات را در مثنوی ناظر بر این مطلب می دانند (فروزانفر،1387:276) :
پوزیند وسوسه عشق است و بس ورنه کی وسواس را بسته ست کس
(دفتر پنجم 3230)
مولانا در اینجا باطل وساوس ناشی از قیل و قال را چنگ در زدن به عروه الوثقای عشق الهی می داند و بس : فقط عشق حقیقی است که دهان وسوسه را می بندد، و الا تا کنون چه کسی (جز عشق حقیقی) توانسته است دهان وسوسه را ببندد ؟ (زمانی، 1391 )
علم پیامبران علم لدنی
نوح نهصد سال در راه سوی بود هر روزیش تذکیر نوی
لعل او گویا ز یاقوت القلوب نه رساله خوانده نه قوت القلوب
وعظ را نیآموخته هیچ از شروح بلک ینبوع کشوف و شرح روح
زان میی کان می چو نوشیده شود آب نطق از گنگ جوشیده شود
طفل نوزاده شود حبر فصیح حکمت بالغ بخواند چون مسیح
از کهی که یافت زان می خوش لبی صد غزل آموخت داود نبی
(دفتر ششم 2657-2652)
نوح (ع) نهصد سال در راه راست ، هر روز به مردم نصیحت و تذکاری تازه می داد . لبان لعل آسای نوح از جواهر دل ها به نطق آمده بود . یعنی هر چه می گفت از وحی الهی و اشرافات ربانی بود ، در حالی که او مطلقا رساله و کتابی نخوانده بود. نوح (ع) این همه مواعظ و دقایقی که می گفت از هیچ شرحی نیاموخته بود . یعنی معارف نوح از راه مطالعه کتب به دست نیامده بود ، بلکه آن همه معارف از چشمه مکاشفات و انشراح روح سر بر آورده بود . معارف نوح از آن شرابی بود که اگر نوشیده شود ، آب کلام از زبان خاموش بیرون می تراود . یعنی شراب قدسی منشا علوم حقیقی است ، در صورتی که کسی از باده مکاشفه نوشد معدن علوم گردد گر چه ابزار ظاهری نطق و کلام نداشته باشد . حتی اگر کودک نوزاد از شراب مکاشفات ربانی بنوشد دانشمندی زبان آور شود و مانند مسیح حکمت های بالغه بر زبانش جاری گردد. داود پیامبر بواسطه شراب عشق الهی ، خوش آواز شده بود قول و غزل بسیار یاد گرفت . (زمانی، 1391)
امتحان کن فقر را روزی دو تو تا به فقر اندر غنا بینی دوتو
صبر کن با فقر و بگذار این ملال زانک در فقرست عز ذوالجلال
(دفتر اول 2374-2373)
تو یکی دو روز فقر را آزمایش کن ، تا بی نیازی را به طور مضاعف در فقر مشاهده کنی . با فقر صبر کن و این ملالت و دلتنگی را کنار بگذار زیرا که عزت حضرت خداوند صاحب شوکت در فقر به دست می آید . یعنی عزتی که خداوند به بند گانش می بخشد در فقر آن ها ست . (زمانی،1391)
فقر مایه رهایی روح
صوفیی از فقر چون در غم شود عین فقرش دایه و مطعم شود
زانک جنت از مکاره رسته است رحم قسم عاجزی اشکسته است
(دفتر چهارم 1857-1856)
هر گاه یک صوفی بر اثر فقر غمگین شود ، همان فقر مربی و طعام او می شود زیرا بهشت در دل رنج ها و سختی ها پدیدار گردد ، لطف و رحمت الهی نصیب کسی شود که افتاده و شکسته دل باشد . (زمانی ، 1391)
مقایسه عقل جزوی و کلی
عقل جزوی ضلمت زاست و عقل کلی یقین آور .
عقل دفتر ها کند یکسر سیاه عقل عقل آفاق دارد پر ز ماه
از سیاهی و سپیدی فارغست نور ماهش بر دل و جان بازغ است
(دفتر سوم 2532-2531)
خاصیت عقل جزئی این است که دفتر ها و کاغذها را تماما سیاه می کند . اما عقل عقل ، آفاق روح انسانی را از ماه تابان معرفت و یقین و کشف و ذوق ، آکنده و منور می سازد . عقل عقل از سیاهی و سفیدی رها شده . یعنی مقید به مرکب و کاغذ نیست . به عبارتی دیگر نیاز به مطالعه کتب و اکتساب علوم رسمی و محفوظات لفظی ندارد زیرا ماه معرفت و یقین او همواره بر قلب و روح می تابد . (زمانی ،1391)
عقل کل را گفت مازاغ البصر عقل جزوی می کند هر سو نظر
عقل مازاغ است نور خاصگان عقل زاغ استاد گور مردگان
(دفتر چهارم 1310-1309)
حضرت حق درباره عقل کل فرموده است : چشم او به کژی نگرایید ، در حالیکه عقل جزوی (عقل دنیا طلب) از روی هوی و هوس به هر سو نگاه می کند . عقلی که مصداق حقیقی ما زاغ است ، نور معنوی و روحانی بندگان خاص خداوند است که هیچگاه در شهود باطنی حق خطا نمی کند ، اما عقل زاغ ، استاد گور مردگان است . (زمانی ، 1301)
مغز و پوست
آن خطا دیدن ز ضعف عقل اوست عقل کل مغز است و عقل ما چو پوست
(دفتر اول 3743)
کسی که این حقایق را خطا بداند ناشی از ضعف عقلانی اوست ، عقل کل مغز است و عقل جزئی ما پوست و قشر به شمار می رود .(زمانی، 1391)
عقل کلی تدبیر امور باطنی می کند و عقل هاست که بدان تدبیر اسباب سماست
که بدین عقل آوری ارزاق را زان دگر مفرش کنی اطباق را
(دفتر پنجم 3235-3234)
خداوند بجز این عقل تو عقول دیگری خلق کرده است که بدان وسیله امور آسمان تدبیر می شود . با این عقل (عقل معاش) روزی خود را بدست می آوری و با آن عقل (عقل معاد) طبقات آسمان ها را زیر پای خود قرار می دهی .(زمانی،1391)
وسعت قدرت حق
شب همه خلق می خسبند از کفشگر و پادشاه و قاضی و خیاط و غیر هم جمله اندیشه ها ازیشان می پرد و هیچ کس را اندیشه ای نمی ماند چون سپیده صبح همچون نفحه اسرافیل در دمد ، ذرات اجسام ایشان را از نو گرداند ، اندیشه هر یکی چون نامه پران سوی هر کس می آید . هیچ غلط نمی شود . (فیه مافیه ، ص 167)
صد هزاران نیک و بد را آن بهی می کند هر شب ز دل هاشان تهی
روز دل ها را از آن پر می کند آن صدف ها را پر از در می کند
پیشه و فرهنگ تو آید به تو تا در اسباب بگشاید به تو
پیشه زرگر به آهنگر نشد خوی این خوشخوبدان منکر نشد
پیشه ها و خلق ها همچون جهیز سوی خصم آیند روز رستخیز
(دفتر اول 1686-1682)
ذات پر نور حق تعالی با انسان کامل که به اوصاف عالیه متصف است به اذن خدا هر شب ، هزاران نوع فکر خوب و بد و خواطر شیطانی و رحمانی را می زداید و لوح ضمیر آنان را از این نقوش می سترد و دوباره بدان نقوش می آکند . و مجددا حق تعالی به گاه روز دلها را از آن افکار می آکند و صدفهای قلوب را پر از مروارید معارف می سازد . بوسیله آن همه اندیشه هایی که در دوران گذشته پدید آمده ، آدمی می تواند اگر هدایت الهی شامل حال او شد ، جان خود را بشناسد . یعنی علوم و معارفی که از ادوار پیشین ، میراث بشر شده است ، در صورتی به خودشناسی انسان کمک می کند که هدایت و عنایت الهی نصیب او شود والا همه این علوم ، حجاب اکبر گردد .
در هنگام بیداری ، کار و دانش تو به سوی تو باز می گردد تا در علل و اسباب معیشت را ، به روی تو باز کنند . یعنی تو به کمک کار و دانش ، معاش خود را تامین می کنی . به عنوان مثال ، پیشه و صنعت زرگر به آهنگر منتقل نمی شد و نیز اخلاق انسان خوش خلق به آدم بد خلق انتقال نمی یابد . خلاصه کمالات و نواقص هر کس پس از بیداری به خود او باز می گردد نه به دیگری . پیشه ها و صفات هر کس در روز رستاخیز مانند کشتی به سوی صاحب آن باز می گردد . (زمانی،1391)
شناخت از طریق اضداد
شب نبد نور و ندیدی رنگ ها پس به ضد نور پیدا شد ترا
دیدن نورست آنگه دید رنگ وین به ضد نور دانی بی درنگ
رنج و غم را حق پی آن آفرید تا بدین ضد خوش دلی آید پدید
پس نهانی ها بضد پیدا شود چونک حق را نیست ضد پنهان بود
که نظر پر نور بود آنگه برنگ ضد به ضد پیدا بود چون روم و زنگ
پس به ضد نور دانستی تو نور ضد ضد را می نماید در صدور
نور حق را نیست ضدی در وجود تا به ضد او را توان پیدا نمود
(دفتر اول 1134-1128)
چون که شب فرا رسد و نور خورشید پنهان شود ، رنگ ها را نمی توانی ببینی. پس به سبب ضد نور ، حقیقت نور برایت پیدا می شود . ابتدا باید نور را دید و سپس رنگ را . و این بدان جهت است که دیده شدن رنگ بواسطه وجود نور است ، زیرا که رنگ ضد نور است و این مطلب از امور بدیهی است و نیازی به تامل و درنگ ندارد . حضرت حق تعالی از آن رو رنج و اندوه را خلق کرد تا بوسیله این ضد ، شادی و شادمانی به ظهور رسد . پس نتیجه می گیریم که ماهیت ناشناخته اشیاء و موجودات بوسیله ضد آن ها شناخته شود و چون حضرت حق ضد ندارد پس حقیقت ذات او بر همگان پوشیده باشد پس تو نور را با ضد نور می شناسی ، زیرا که اضداد به هنگام صدور و ظهور ماهیت یکدیگر را آشکار می سازند . ولی نور حضرت حق ، ضدی ندارد تا بتوان بوسیله ضدش ، او را پیدا کرد. (زمانی، 1391)
بد ندانی تا ندانی نیک را ضد را ضد توان دید ای فتی
(دفتر چهارم 1345)
تا نیک را نشناسی نمی توانی بد را تشخیص دهی . ای جوان هر ضدی را با ضد خود می توان شناخت .
(زمانی،1391)
لاجرم دنیا مقدم آمدست تا بدانی قدر اقلیم الست
قافیه اندیشی مانع ورود به معانی
سخن و کلام بر سر دیوار بوستان و معارف و روضه حقایق همچون پرچینی از خار است که مانع از رسیدن بدان می شود زیرا هر حقیقتی که به لفظ درآید شان حقیقی خود را آن سان که هست از دست می دهد و تنزل می کند، خصوصا که آن لفظ در قالب شعر گفته آید . درست است که الفاظ شعر باید پیراسته و آراسته و خوش آهنگ باشد ، ولی الفاظ نسبت به معانی جنبه ثانوی دارد و هرگز روا نیست که معانی فدای بازی های لفظی شود . اگر اندیشه و جهش روح را از شعر برداریم چه می ماند ؟ گردویی بی مغز ، سازی ناکوک ، انسانی عاری از مکارم ، کالبدی مزین اما بی جان . بی گمان هیچ شاعری به اندازه مولانا اندیشه و معانی ژرف القا نکرده است و فصاحت و بلاغت حقیقی را به نمایش نگذاشته است .
قافیه اندیشم و دلدار من گویدم مندیش جز دیدار من
خوش نشین ای قافیه اندیش من قافیه دولت توی در پیش من
حرف چه بود تا تو اندیشی از آن حرف چه بود خار دیوار رزان
حرف و صوت و گفت را بر هم زنم تا که بی این هر سه با تو دم زنم
(دفتر اول 1730-1727)
با این که در اندیشه قافیه سازی هستم تا اشعارم را به سامان آرم . ولی چنان در جلوه جمال محبوبم مستغرق شده ام که گویی به من چنین خطاب می کند : قافیه سازی را رها کن و تنها به دیدار جمال من اندیشه کن . ای عاشقی که برای قافیه سازی فکر می کنی ، آسوده خوش بنشین که در نزد من قافیه دولت تویی . یعنی میزان کننده و سامان دهنده دولت و اقبال سالکان تو هستی . سخن چیست که تو درباره آن اندیشه کنی ؟ سخن چیست ؟ سخن در مثال ، مانند بوته های خاردار دیوار باغ است . لفظ و صوت و سخن راکنار می گذارم تا بدون این سه مانع ، با تو هم کلام شوم.(زمانی،1391)
مجاهده با توفیق الهی
بشر هر قدر که بکوشد و بجوشد مادام که سایه توفیقات ربانی بر سرش نباشد کاری از پیش نخواهد برد : " نرود بی مدد لطف تو کاری از پیش " یک ذره عنایت حضرت حق از خروارها جد و جهد بشر موثرتر است .
نیم ذره زان عنایت به بود که ز تدبیر خرد سیصد رصد
ترک مکر خویشتن گیر ای امیر پا بکش پیش عنایت خوش بمیر
این به قدر حیله معدود نیست زین حیل تا تو نمیری سود نیست
(دفتر ششم 3798-3796)
نیم ذره از الطاف و توجهات پادشاه بهتر از سیصد بهره ای است که از تدبیر عقل حاصل شود . ای فرمانروا ، از مکر و تدبیر خود دست بردار و در ضل عنایت الهی قرار گیر و به خوبی بمیر . پیش بردن کارهایت در محدوده تدبیر و ترفندهای محدود عقل جزئی در نمی گنجد، زیرا تا از تدبیرها و ترفند های عقل جزئی ات نمیری و آن ها را بکلی ترک نگویی به رستگاری و نجات نخواهی رسید . (زمانی،1391)
جز عنایت که گشاید چشم را جز محبت که نشاند خشم را
جهد بی توفیق خود کس را مباد در جهان والله اعلم بالسداد
به جز عنایات و الطاف خداوندی چه کسی قادر است چشم باطنی را بگشاید ؟ و جز عشق حق چه چیزی می تواند آتش کیفر را فرو نشاند ؟ الهی که در این جهان کسی گرفتار تلاش بیهوده نشود . خداوند به راستی و درستی داناتر است . (زمانی، 1391)
زهد بی علم محال است :«آخر زهد چیست ؟ از دنیا اعراض کردن و روی به طاعت و آخرت آوردن . آخر می باید که دنیا را بداند و زشتی و بی ثباتی دنیا را بداند و لطف و ثبات و بقای آخرت را بداند و اجتهاد در طاعت که چون طاعت کنم و چه طاعت ؟ این همه علمست پس زهد محال بود پس آن زاهد هم عالم است و هم زاهد .»(فیه ما فیه ،ص 59)
فضیلت علم
جان چه باشد ؟ با خبر از خیر و شر شاد با احسان و گریان از ضرر
چون سر و ماهیت جان مخبر است هر که او آگاه تر با جان تر است
روح را تاثیر آگاهی بود هر که را این بیش اللهی بود
(دفتر ششم 150-148)
جان چیست ؟ جان از خیر و شر آگاه است . از نیکی و احسان شادمان می شود ، و از زیان و ضرر ، اندوهگین . چون راز و هویت جان ، آگاهی است ، پس هر کس که آگاه تر باشد ، جانی عظیم تر و کامل تر دارد . تاثیر روح ، آگاهی است . یعنی قدرت و شوکت روح به معرفت روح بستگی دارد . پس هر کس آگاهی بیشتری داشته باشد خدایی تر است . (زمانی ، 1391)
عقل کلی از عبادت فاقد عقل ارزشمند تر
پس نکو گفت آن رسول خوش جواز ذره ای عقلت به از صوم و نماز
زانک عقلت جوهرست این دو عرض این دو در تکمیل آن شد مفترض
تا جلا باشد مر آن آیینه را که صفا آید ز طاعت سینه را
لیک گر آیینه از بن فاسدست صیقل او را دیر باز آرد به دست
وان گزین آیینه که خوش مغرس است اندکی صیقل گری آن را بس است
(دفتر پنجم 458-454)
آن رسول خوش اخلاق بسیار زیبا فرموده است که برای تو ذره ای عقل بهتر از روزه و نماز است . زیرا عقل تو جوهر است و این دو (نماز و روزه) عرض . و این دو برای کمال بخشیدن به عقل واجب شده است . این عبادات بر انسان واجب شده است تا آینه عقل را روشنی و شفافیت بخشد زیرا انجام عبادات قلب را صفا می دهد . ولی اگر آینه از اصل و اساس خراب باشد ، صیقل دادن آن در مدتی طویل می تواند آن را صاف و پاکیزه سازد . و اما آینه ای که ممتاز و خوش جنس است صیقلی اندک برایش کافی است و با آن اندک شفاف می شود . (زمانی،1391)
قول رسول (ص) قول خداست :«چنانک مصطفی صلی الله علیه و سلم خبر می داد پیش از وجود خود چندین هزار سال از آدمیان و انبیای گذشته و تا آخر قرن عالم چه خواهد شدن و از عرش و کرسی و از خلا و ملا وجود او دینه بود . قطعا این چیزها را وجود دینه حادث وی نمی گوید . حادث از قدیم چون خبر دهد پس معلوم می شود که او نمی گوید حق می گوید :و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی .( نجم/ 3 و 4) » . (فیه ما فیه ،ص51)
چون خدا اندر ناید در عیان نایب الحق اند این پیغمبران
(دفتر اول 673)
چون خداوند هرگز به چشم و مشاهده در نمی آید ، یعنی چون خدا محسوس و ملموس نیست ، انبیا نایب او هستند در میان مردم و حق تعالی به وسیله ایشان علوم و اسرار خود را به مردم می رساند .
(زمانی،1391)
حق سخن خود را از هر زبانی که خواهد روان کند :«حق از صورت و حرف منزه است .» (فیه ما فیه ،ص51)
ندای خدا زبان نیست بی زبانی ندای خدا
مولانا می گوید ندای الهی را همه اقوام با هر زبان و نژادی می شنوند . پس شنیدن ندای الهی در ان
:: برچسب‌ها:
اندیشه های ,
:: بازدید از این مطلب : 3627
|
امتیاز مطلب : 0
|
تعداد امتیازدهندگان : 0
|
مجموع امتیاز : 0
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
